Punktem wyjścia do rozważań w niniejszym opracowaniu jest art. 1039 kc. Zgodnie z §1 tegoż przepisu: Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Z przepisu tego wynikając 2 przesłanki, które muszą być spełnione łącznie aby można było zastosować ww. przepis, a mianowicie:
- dziedziczenie musi odbywać się na podstawie ustawy (brak testamentu);
- dział spadku następuję pomiędzy dziećmi lub pomiędzy dziećmi i małżonkiem.
Spadkodawca może wyłączyć daną darowiznę z obowiązku jej zaliczenia na schedę spadkową, aczkolwiek musi to uczynić za życia. Swoją wolę w tym zakresie może wyrazić zarówno w samej umowie darowizny, jak i w każdy inny sposób, byleby jego oświadczenie w tym zakresie było jednoznaczne. Jeżeli zaś chodzi o samą darowiznę, to należy ją interpretować szeroko. Chodzi tutaj o każde przejście pod tytułem darmym z majątku darczyńcy do majątku obdarowanego, a nie tylko umowę w rozumieniu art. 888 i nast. kc. Z obowiązku zaliczenia wyłączone zostały tylko drobne zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (art. 1039 §3 kc), lecz to każdorazowo zależy od okoliczności danej sprawy.
Należy również odpowiedzieć na pytanie co dzieje się w sytuacji gdy wartość darowizny poczynionej zstępnemu za życia spadkodawcy przewyższa wartość schedy spadkowej. W takiej sytuacji obdarowany nie ma obowiązku zwracać nadwyżki, ale przy dziale spadku nie uwzględnia się ani darowizny poczynionej temu spadkobiercy ani samego spadkobiercy (art. 1040 kc).
Przykład: Wartość schedy spadkowej po zmarłym A.B. wynosi 140. Zmarły A.B. ma troje dzieci. Dziecko 1 otrzymało od zmarłego A.B. darowiznę wartą 100. Pozostała 2 dzieci nie otrzymała żadnych darowizn. W związku z tym wartość schedy spadkowej po zmarłym A.B. wynosi 240 (140 scheda + 100 darowizna na rzecz dziecka nr 1), a udział spadkowy każdego z dzieci wynosi 80 (240/3=80). Skoro dziecko 1 otrzymało darowiznę równą 100, nie uwzględnia się przy dziale spadku zarówno jego jak i poczynionej na jego rzecz darowizny. W związku z tym udział spadkowy pozostałej dwójki dzieci wynosić będzie po 70.
Może się również zdarzyć, że dziedziczyć z mocy ustawy po zmarłym będzie jego dalszy zstępny (np.: wnuk lub prawnuk). W takiej sytuacji dalszy zstępny ma obowiązek zaliczyć na poczet przypadającej mu schedy spadkowej darowizny otrzymane przez jego wstępnych.
Przykład: Zmarły A.B. maił dwoje dzieci: syna. B.B. i Córkę Z.W. Córka Z.W. ma jedno dziecko – syna K.W.. W dacie śmierci A.B. jego córka nie żyje, w związku z tym na jej miejsce wchodzi jej syn K.W. Wówczas K.W. ma obowiązek doliczenia do schedy spadkowej jemu przypadającej darowizny które jego matka otrzymała od swojego ojca (A.B.).
Kolejną ważną kwestią jest sposób zaliczenia na schedę spadkową darowizn oraz zasady obliczania faktycznego udziału spadkowego. Reguluje to art. 1042 §1 kc, zgodnie z którym podział odbywa się w następujący sposób:
- wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku;
- oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców;
- każdemu ze spadkobierców zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu.
Przykład: Wartość schedy spadkowej po zmarłym A.B. wynosi 100. Zmarły A.B. ma troje dzieci. Za życia A.B. podarował dziecku 1 dom warty 50, a dziecku nr 2 samochód wart 30. Dziecko nr 3 nie otrzymało nic. W związku z tym wartość schedy spadkowej po zmarłym A.B. wynosi 180 (100 czysty spadek +50 darowizna domu + 30 wartość samochodu), a udział spadkowy każdego z dzieci wynosi 60. Dziecko nr 1 otrzyma w spadku 10 (60 – dom warty 50), a dziecko nr 2 otrzyma 30 (60 – samochód warty 30), natomiast pozostałe 60 otrzyma dziecko nr 3.
Należy również omówić są zasady obliczania wartości darowizny i zapisu windykacyjnego. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się:
- według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku – w przypadku darowizny (§2);
- według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku – natomiast w przypadku zapisu windykacyjnego (§3).
Przykład: A.B. w 2005 r. podarował swojej córce Z.B. dom. Z.B. wyremontowała dom: wymieniła dach i okna. A.B. zmarł w 2010 r. ,a działu spadku dokonano w 2012 r. Obliczając wartość darowizny, której A.B. dokonał na rzecz córki Z.B. należy uwzględnić stan domu z chwili darowizny – czyli z 2005 r. (ze starych dachem i oknami) i obliczyć jaka by była wartość domu w tym kształcie w 2012 r. czyli w momencie dokonywania działu spadku.
Na zakończenie należy raz jeszcze powtórzyć, że opisane powyżej rozwiązanie obowiązuje jedynie przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku dziedziczenia testamentowego zasady doliczania darowizn są inne, ale będzie mowa w innym opracowaniu.