Czym jest wydziedziczenie

WPROWADZENIE.

W polskim prawie cywilnym obowiązuje system tzw. zachowku. System ten stanowi ograniczenie w swobodzie rozporządzania własnym majątkiem na wypadek śmierci. Podstawowe informacje na temat zachowku znajdziesz TUTAJ.

W tym miejscu pojawia się pytanie o wydziedziczenie, a właściwie czym ono jest? Najprościej rzecz ujmując wydziedziczenie jest pozbawieniem zachowku, czyli pozbawienie owego minimum które należy się określonym osobom od spadkodawcy. Informacje na temat kto i w jakiej sytuacji jest uprawniony do zachowku znajdziesz TUTAJ.

PRZYCZYNY WYDZIEDZICZENIA

Rozważania w tym zakresie należy rozpocząć od art. 1008 Kodeksu cywilnego, który wskazuje przyczyny wydziedziczenia, a są one następujące:

1. uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Opisane powyżej przesłanki są bardzo ogólne i pojemne treściowo zarazem, dlatego też każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie. Z drugiej strony opisany powyżej katalog przesłanek ma charakter zamknięty i nie może być interpretowany rozszerzająco.

W tym miejscu należy ograniczyć się do kilku najważniejszych wskazań Sądu Najwyższego dotyczących interpretacji przesłanek z art. 1008 Kodeksu cywilnego, a mianowicie:

1. wyrok z dnia  23 marca 2018 r. (sygn.: I CSK 424/17): Nawet całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy – nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania. Brak zatem uzasadnienia np. do wymagania od żony opuszczonej przez męża dla innej kobiety, aby wspierała męża, gdy znalazł się on w potrzebie;
2. wyrok z dnia  9 stycznia 2014  (sygn.:  V CSK 109/13): Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się);
3. wyrok z dnia  28 kwietnia 2005  (sygn.: III CK 569/04): Nie można podzielić poglądu skarżącej, że o ocenie przesłanek wydziedziczenia powinny decydować subiektywne odczucia spadkodawcy. Przeciwko temu zapatrywaniu przemawia sposób ujęcia w art. 1008 k.c. przyczyn wydziedziczenia, wskazujący na potrzebę obiektywizowania powodów wydziedziczenia. Za takim ujęciem przemawia też cel zachowku;
4. wyrok z dnia  7 listopada 2002 r. (II CKN 1397/00): W pojęciu “zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 k.c., mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami;
5. wyrok z dnia  23 czerwca 1998  (sygn.: III CKN 561/97): Spadkodawca nie musi przy pozbawieniu spadkobiercy zachowku (wydziedziczeniu) użyć słów ustawowych (verba legis), wystarczy, że wola wydziedziczenia wyraźnie wynika z treści testamentu, a powody wydziedziczenia pokrywają się z przyczynami, o których mowa w art. 1008 kc.

Skutkiem wydziedziczenia spadkodawcy jest pozbawienie go zachowku. Taką osobę należy traktować jakby nie dożyła otwarcia spadku. Wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku, otwiera zstępnym tej osoby, drogę do własnego zachowku po zmarłym, o czym będzie jeszcze mowa poniżej.

GDZIE MUSI BYĆ WSKAZANA PRZYCZYNA WYDZIEDZICZENIA?

Kolejną ważną kwestią jest art. 1009 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać wprost z testamentu. Oznacza to, iż jeżeli tej przyczyny w testamencie nie będzie, tudzież nie będzie się ona pokrywała z rzeczywistością albo jej treść nie będzie się pokrywać z dyspozycją art. 1008 kc (np.: przyczyna wydziedziczenia ogranicza się do stwierdzenia, że dziecko wbrew woli rodzica wstąpiło w związek małżeński z osobą o innym wyznaniu, bez powiązania tego z zerwaniem więzi rodzinnych) to wówczas rozporządzenie testamentowe dotyczące wydziedziczenia będzie nieważne.

PRZEBACZENIE

Kolejną kwestią którą należy poruszyć jest przebaczenie przez spadkodawcę. Zgodnie z art. 1010 Kodeksu cywilnego spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy jeżeli mu przebaczył. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia  19 października 2018  r. (sygn.: III CZP 37/18) wskazał że: Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej.

KILKA SŁÓW O ZSTĘPNYCH WYDZIEDZICZONEGO

Na sam koniec należy powrócić do kwestii skutków wydziedziczenia. Jak zostało to zasygnalizowane powyżej, skutkiem wydziedziczenia spadkobiercy uprawnionego do zachowku jest wstąpienie w to miejsce zstępnych tej osoby. Art. 1011 Kodeksu cywilnego stanowi, że Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. W przypadku zaś gdy spadkodawca chce wydziedziczyć również zstępnych wydziedziczonego musi wskazać w testamencie odrębnie dla każdej osoby przyczynę wydziedziczenia, która mieści się w katalogu zakreślonym przez art. 1008 kc. Zaznaczyć również należy że działania w przedmiocie uzyskania zachowku przez wydziedziczonego nie przerywają biegu przedawnienia roszczeń zstępnych tej osoby o zachowek. Więcej informacji na ten temat znajdziesz TUTAJ.