WPROWADZENIE
Jednym z elementów procesu spadkobrania jest podjęcie decyzji na temat przyjęcia lub odrzucenia spadku. Jest to bardzo istotny element, ponieważ, zgodnie z art. 1020 kc, Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Kolejną ważną kwestią związaną z przyjęciem, a zwłaszcza odrzuceniem spadku jest odpowiedzialność za długi spadkowe. Więcej na temat odpowiedzialności za długi spadkowe znajdziesz TUTAJ. Kodeks cywilny wprowadza 3 sposoby przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Możliwe jest przyjęcie spadku wprost – wówczas odpowiada się za długi spadkowe bez ograniczeń, z dobrodziejstwem inwentarza – wówczas za długi spadkowe do wysokości czynnej spadku lub odrzucenie spadku (art. 1012 i 1031 kc). Spadkobierca ma 6 miesięcy czy i jakiej formie spadek przyjmuje, a termin ten biegnie od momentu dowiedzenia się o swoim powołaniu do dziedziczenia. Jeżeli w tym terminie spadkobierca nie podejmie żadnej decyzji to Kodeks cywilny rozstrzyga tą kwestię niejako za nas ponieważ stwierdza, iż spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
CZĘŚCIOWE PRZYJĘCIE I CZĘŚCIOWE ODRZUCENIE
Co do zasady nie można częściowo spadku przyjąć a częściowo odrzucić. Od tej zasady w §1 i §2 art. 1014 kc oraz art. 1022 kc wprowadzają pewne wyjątki. Jednakże zanim zostaną one omówione, należy wyjaśnić pojęcie podstawienia i przyrostu.
Kwestia podstawienia została uregulowana w art. 963 i i964 kc. Podstawienie zwykłe (art. 963 kc) polega na tym, że gdy osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, można powołać innego spadkobiercę testamentowego. Oprócz podstawienia zwykłego kodeks cywilny dopuszcza tzw. podstawienie powiernicze (art. 964 kc) zgodnie z którym: Postanowienie testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, iż spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Następnie należy omówić instytucje przyrostu. Zgodnie z art. 965 kc instytucja przyrostu polega na tym, że w sytuacji gdy spadkodawca powołał kilku spadkobierców, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, to udział spadkowy przypadający temu spadkobiercy przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów.
Może się zdarzyć, iż spadkobierca będzie dysponował więcej niż jednym (podwójnym) tytułem do spadku, np.: Spadkodawca pozostawił po sobie czworo zstępnych: A, B, C i D. Cała czwórka została powołana do spadku. W testamencie spadkodawca zadecydował również, że jeżeli któreś z zstępnych nie będzie chciało łub nie będzie mogło być spadkobiercą, to cały przypadający mu udział spadkowy przypadnie dziecku A. Następnie, po śmierci spadkodawcy, dziecko C zmarło a dziecko D odrzuciło spadek. Tym samym dziecko A ma nie podwójny lecz potrójny tytuł do dziedziczenia: jako spadkobierca testamentowy oraz jako spadkobierca podstawiony po spadkobiercach: C i D. Tym samym, zgodnie z art. 1014 §1 kc spadkobierca A może w każdym z trzech przypadku odrębnie zadecydować o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku.
Modyfikując nieznacznie powyższy stan faktyczny przypuśćmy że spadkodawca powołał w testamencie 4 zstępnych, nie wprowadzając żadnych dodatkowych zastrzeżeń. Następnie zstępny A spadek odrzucił a zstępny B nie dożył otwarcia spadku. W związku z tym ich udział spadkowy przypadnie zstępnym C i D z tytułu instytucji przyrostu. W tej sytuacji zstępni C i D mogą niezależnie od siebie odrzucić spadek przypadający mu z tytułu przyrostu a przyjąć spadek przypadający mu na podstawie ustawy. Sytuacja ta może mieć miejsce w dwóch sytuacji gdy jeden spadkobierca testamentowy
Na koniec należy omówić art. 1022 kc, zgodnie z którym Spadkobierca powołany do spadku zarówno z mocy testamentu, jak i z mocy ustawy może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć spadek jako spadkobierca ustawowy. Przepis ten może mieć zastosowanie w następujących sytuacjach: 1) gdy spadkobierca został powołany do dziedziczenia w testamencie, ale w razie odrzucenia spadku zostaje powołany na podstawie ustawy; 2) gdy spadkodawca rozrządził w testamencie jedynie częścią majątku, to co do pozostałej części następuje dziedziczenie ustawowe, a spadkobierca jest powołany z obu tytułów. [por. J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI, Warszawa 2017].
SPOSÓB I FORMA ZŁOŻENIA OŚWIADCZENIA O ODRZUCNIU SPADKU
Zgodnie z art. 1018 kc nie można złożyć oświadczenia odrzuceniu spadku pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. Poza tym oświadczenia tego nie można odwołać. Oświadczenie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku może zostać złożone przed sądem lub notariuszem. Jeżeli zaś chodzi o formę złożenia oświadczenia to może być ono złożone ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Na koniec tego wątku wskazać należy, że oświadczenie to może być złożone przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo powinno być udzielone w formie pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym. Powyższe rozwiązanie jest istotne z punktu widzenia osób mieszkający poza granicami kraju. Częstokroć się zdarza, że osoby mieszkające na stałe poza granicami kraju zmuszone są odrzucić spadek po swoich rodzicach lub dalszych wstępnych, którzy pozostawili po sobie wyłącznie długi. W takiej sytuacji udzielenie pełnomocnictwa i przesłanie do go kraju jest dużo łatwiejsze i tańsze niż osobisty przyjazd do kraju.
UCHYLENIE SIĘ OD SKUTKÓW PRAWNYCH OŚWIADCZENIA O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU.
Zgodnie z art. 1019 §1 kc oświadczenie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z następującymi modyfikacjami. Kwestia wad oświadczenia woli została uregulowana w art. 82 – 88 kc. Zgodnie z art. 84 §2 kc Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny). Przekładając powyższe na realia prawa spadkowego to wskazać należy, że istotny błąd to błąd który dotyczy: osoby spadkodawcy, tytułu powołania do dziedziczenia lub stanu majątku spadkowego (np.: brak wiedzy o długach, albo o śmierci dalekiego krewnego). Natomiast za błąd w rozumieniu tegoż przepisu nie można uznać pobudek czy motywów działania spadkodawcy [por. Ciszewski J. (red.), Nazaruk P. (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019]. Orzecznictwo sądowe dopuszcza powoływanie się na błąd co do prawa (np.: pozostawanie w błędnym przeświadczeniu, że odrzucenie spadku w swoim imieniu powoduje również odrzucenie spadku w imieniu swoich dzieci) – por. postanowienie SN z: 29.11.2012 r. sygn.. II CSK 171/12 i 7.04.2016 r. sygn.: III CSK 210/15.
Oświadczenie w przedmiocie uchylenia się od skutków prawnych dot. przyjęcia lub odrzucenia spadku musi być złożone przed sądem, a spadkobierca musi jednocześnie oświadczyć czy spadek przyjmuje czy odrzuca. Powyższe dotyczy również sytuacji gdy spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia. Ponadto sąd musi zatwierdzić oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych wcześniejszego oświadczenia. Ma to na celu ochronę interesów wierzycieli.
Jeżeli wszyscy kolejni spadkobiercy odrzucą spadek, to w ostatniej kolejności dziedziczy go skarb państwa lub gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Podmioty te nie mogą odrzucić spadku, nie składają też oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.